Sil kasalligi (Tuberkulyoz)
Sil qanday xastalik?
Sil – sil mikobakteriyalari (Mycobacterium tuberculosis) qo’zg’atuvchi
yuqumli kasallik bo’lib u havo orqali, silning faol formasi kechayotgan
odamlardan yuqadi.
Sil mikobakteriyalari kasallikka chalingan odam organizmida
qon orqali harakatlanadi va o’pkani egallab oladi. Mikobakteriyalar o’pka
tomirlari limfa tugunlariga ta’sir ko’rsatuvchi yallig’lanishni chaqiradi. Bu
jarayon birlamchi sil deb ataladi.
Bunday jarayon asosan bolalarda kuzatiladi va silga qarshi preparatlar bilan
maxsus davolanishni taqozo qiladi. Ko’p hollarda organizmning mustahkam immun
tizimi sil o’chog’i hosil bo’lgan joy atrofida himoya qobig’ini hosil qilib,
uni kalsinatsiyalaydi va shu orqali kasallik rivojlanishining oldini oladi.
Agar insonning immun tizimi zaif bo’lsa uning silga chalinish ehtimoli ortadi.
§ Kasallik
chaqiruvchi sil – faol sil deyiladi.
§ immun tizimi
nazoratida turgan sil esa yashirin
(latent) sil deb ataladi.
§ latent davrdan
so’ng kasallik chaqiruvchi sil ikkilamchi
(“bilamchidan keyingi”) sil deyiladi.
OIV-manfiy
odamlarda hayotlari davomida yashirin silning faollashish va kasallikning
rivojlanish ehtimoli 10 dan 1 ga teng. Sil mikobakteriyalari yuqtirib
olinganidan so’ng ikki yil ichida kasallik rivojlanishi mumkin. Biroq
OIV-infeksiyasi bilan og’rigan odamda agar o’z vaqtida muolaja qilinmasa, xavf
ehtimoli yiliga 5-10 % dan ko’tarilib, hayotda davomida bu ko’rsatkich 50 %
gacha yetishi mumkin.
OIV-infeksiyasi bilan yashayotgan odamlarda
uchraydigan boshqa opportunistik infeksiyalardan farqli o’laroq, sil CD4
hujayralarining nisbatan yuqori ko’rsatkichlarida rivojlanadi va boshqa
odamlarga ularning OIV-maqomi qanday bo’lishidan qat’iy nazar yuqadi.
Silning yuqishi
O’pkaning faol sili (immun tizimi tomonidan nazorat qilinmayotgan) ni
boshdan kechirayotgan odam sil qo’zg’atuvchilarini tarqatadi va ular har qanday
boshqa odamga yuqishi mumkin. Sil qo’zg’atuvchilar bemor yo’talgan vaqtda
havoga tarqaladi. Shunday bo’lsada, faol silni boshdan kechirayotgan hamma
bemorlar ham atrofdagilar uchun xavf tug’dirmaydi. Faol sili bor bemorlarning
faqat 50 % igina mikobakteriyalar tarqatadi va shuning uchun ulardan xastalikni
yuqtirib olish mumkin. To’g’ri amalga oshirilgan silga qarshi terapiyadan so’ng
oradan 3-6 hafta o’tgach silning faol shakli aniqlangan bemorlarning
ko’pchiligi yuqtiruvchanlik xususiyatini yo’qotadi. Ammo ularda silga qarshi
terapiyaga ehtiyoj saqlanib qoladi.
OIV-musbat odamlarda faol sil CD4 limfotsitlari darajasining pasayishi va viruslar ta’sirining
kuchayishiga olib kelishi isbotlangan. Biroq sil kasalligidan muvaffaqiyatli
ravishda davolangan OIV-musbat
odamlar ham yuqori faol antiretrovirus terapiya vositasida OIV dan davolanish
uchun sil bilan umuman og’rimagan OIV-musbatlar singari imkoniyatga ega.
Sil kasalligining alomatlari
Silning eng ko’p tarqalgan formasi bu, o’pka silidir (pulmonar sil). O’pka silining asosiy
alomati to’xtovsiz yo’tal bo’lib, yo’talgan vaqda og’izdan qonli balg’am va
boshqa ajralmalar keladi; Shuningdek, vaznning yo’qotilishi, qaltirash yoki
terlab bezgakga tushish, holdan toyish, kechalari terlash, va ba’zan ko’krakda
og’riq turishi. OIV-infeksiyasiga chalingan odamlarda uchraydigan boshqa
kasalliklarda ham shunday alomatlar paydo bo’ladi.
Sil organizmdagi boshqa a’zolarni ham zararlashi mumkin, bu “ekstropulmonar” yoki “o’pkadan
tashqaridagi” sil deb ataladi. Silning bu formasi suyaklar va bo’g’imlari,
peshob ajraluvchi va jinsiy a’zolar, limfa tugunlari, miya qobiqchalari (sil
meningiti), yurak (sil perekarditi) ga zarar yetkazishi, shuningdek, bir
vaqtning o’zda butun organizmga tarqalishi (milliard sil) mumkin.
OIV-infeksiyasi bilan og’rigan odamlarga tashxis qo’yishda
ko’pincha qiyinchiliklarga duch kelinadi. Sababi, sil kasalligining klinik
alomatlari ko’p hollarda noodatiy bo’ladi:
§ ayniqsa ko’p
holatlarda limfa tugunlarining zararlanishi qayd etiladi, silning boshqa
formalariga xos bo’lmagan limfa
tugunlarining kattalashuvi ko’p kuzatiladi.
§ milliar sil ko’p
uchraydi (turli a’zolarda sil bo’rtmachalari paydo bo’ladi).
§ Mikobekteriyalar
qonni kultivatsiya qilish chog’ida ajralishi mumkin. Vaholanki, oddiy silda bu
narsa kuzatilmaydi.
§ o’pka silida
o’pkaning zararlanishi bilan bog’liq odatiy alomatlar kuzatilmaydi, ko’pincha
limfa tugunlarining kattalashishi, plevral yiringlash qayd etiladi. Qoidaga
ko’ra, balga’m tahlili salbiy.
Bundan tashqari,
OIV-musbatlarda sil ko’pincha boshqa opportunistik xastaliklar (gerpes,
sitomegalovirus pnevmoniya, kandidoz va boshq.) ga qo’shilib ketadi. Bu esa
OIV-infeksiyasiga chalingan odamlarda sil diagnostikasini qiyinlashtiradi.
Sil kasalligini aniqlash
Sil alomatlari kasallikning boshlang’ich bosqichida sezilmasligi yoki
mavjud alomatlar OIV bilan yashovchi odamlarda
uchraydigan boshqa xastaliklarni eslatib yuborishini hisobga olgan holda
bemorlar va OIV ni yuqtirganlarga o’pka sili bor yoki yo’qligini aniqlash va
profilaktik kimyo terapiyasini amalga oshirish yoki oshirmaslik masalasiga
oydinlik kiritish uchun profilaktik ko’riklardan o’tish tavsiya etiladi. Buning
uchun ko’krak qafasidagi a’zolarni rentgen yoki flyuorografiya ko’rigidan
o’tkazish, tuberkulin tahlilni tayinlash va agar 3 haftadan oshiq davr
mobaynida balg’am ajralmali yo’tal kuzatilgan holatda balg’amni Mikobakteriyaga
mikroskopiya usuli vositasida o’rganish, agarda o’pkada rentgenologik
o’zgarishlar kuzatilsa ozuqa muhitida posev usulida tekshiruv o’tkazish tavsiya
etiladi.
Sil
profilaktikasi
BSJ (БСЖ) bilan emlash
Tug’ruqxonalarda yangi tug’ilgan chaqaloqlar BSJ (Bacillus
Calmette-Guerin) bilan emlanadi. Bola 7 va 14 yoshga to’lganda ham BSJ bilan
takroriy emlash amalga oshiriladi. Bu emlash (BSJ preparati) bolalar silining
o’tkir va keng tarqalgan formalarining oldini oladi. Biroq u kattalarda silning
rivojlanishi bilan kurashishga ojizdir. OIV-musbat bolalar va OIV-musbat onadan
dunyoga kelgan bolalarga BSJ emlashni qo’llab bo’lmaydi, chunki, ushbu vaksina
tarkibida immun tizimi zaiflashgan bolada sil kasalligini chaqiruvchi
kuchsizlantirilgan sil mikobakteriyalari bor.
Immun tizimini mustahkamlash.
O’z-o’ziga yordam
O’z-o’ziga yordam ish va dam olish vaqtiga rioya qilish, yaxshi
ovqatlanish, me’yoriy uyqu, quruq va shamollatish imkoni bor xonada bo’lishni
o’z ichiga olib bunday sharoitlar sil kasalligini yuqtirib olishdan himoyalaydi
va agar sizda latent sil bo’lsa kasallikning qayta qo’zg’alishini oldini oladi.
Bordiyu siz sil kasalligi bilan og’rigan odam, masalan, oilangiz a’zosi,
qo’shningiz yoki do’stingiz bilan aloqada bo’lsangiz iloji boricha tezroq
shifokor ko’rigidan o’tganingiz ma’qul. Zarurat tug’ilsa profilaktik
tadbirlarni o’z vaqtida barjarish lozim. Umumiy istiqomat markazlari
(qamoqxona, armiya, umumiy yotoqxona va boshq.) da sil kasalligi bor odam bilan
aloqa qilish ehtimoli juda yuqori.
Sil kasalligini davolash
Silga qarshi preparatlar o’tgan asrning 50-yillarida paydo bo’lgan va
ulardan to’gri foydalanilsa OIV-musbat odamlarda ham sil kasalligini davolash
mumkin. Biroq OIV-infeksiyasida ham sil kasalligini davolash qat’iy intizom,
dori vositalarini o’z vaqtida, belgilangan tartibda qabul qilishni talab etadi.
Muolaja ko’p hollarda 6 oydan 9 oygacha davom etadi. Aksariyat bemorlar
ahvollari yaxshilangach yo preparatlarni qabul qilish tartibiga amal qilmay
qo’yadi, yo dorilarni umuman qabul qilmaydi. Bu esa sil mikobakteriyalarining
muolaja jarayonida qo’llanilayotgan ayrim yoki barcha pareparatlarga
chidamliligini oshiradi. Sil kasalligini davolashda qo’llaniladigan ikkita
asosiy preparat (izoniazid va rifampitsin) ga rezistentlik multirezisentlik deb
ataladi va jiddiy muammolarga sabab bo’ladi. Bu jahon meditsinasida ham keng
tarqalgan muammodir. Multirezistentlik preparatlarni muntazam qabul qilmaslik
yoki shifokor tomonidan tayinlangan muolaja qoidalariga rioya qilmaslik
oqibatida kelib chiqadi. 
Ogohlantirish! Silga qarshi
preparatlardan mustaqil ravishda foydalana ko’rmang. Silga qarshi preparatlarni
o’zboshimchalik bilan qo’llash shunday oqibatlarga olib keladiki natijada
kasallikni umuman davolab bo’lmay qoladi. Sil kasalligidan davolanishning
asosiy sharti – shifokor kuzatuvidir.
Dastlab sil kasalligini davolash kerakmi yoki sil va OIV ni birga
davolagan ma’qulmi?
OIV-musbatlarda yuqori faol antiretrovirus terapiyani boshlashdan avval
ularda faol sil yo’qligiga ishonch hosil qilish lozim.
Agar faol sil aniqlansa yuqori faol antiretrovirus
terapiyadan avval sil kasalligini aniqlash kerak.
Qo’llash mumkin bo’lgan variantlar:
§ sil terapiyasi
tugaguniga qadar yuqori faol antiretrovirus terapiyani ortga surib turish
§ sil terapiyasining
boshlang’ich bosqichi yakuniga yetguncha (dastlabki ikki oy davomida) yuqori
faol antiretrovirus terapiyasini ortga suirish.
OIVga qarshi
preparatlar qabul qilish boshlanganida immun tizimi rekonstruksiyasi sindromi
yuzaga kelishi ham mumkin. Bunday holat qachonki, yuqori faol antiretrovirus
terapiya OIV bilan muvaffaqiyatli kurash olib borayotgan va immun tizimini
mustahkamlayotgan holda kelib chiqadi. Kuchaygan immun tizimi esa silga yana
hujum boshlaydi. Ayrim holatlarda organizmning immun reaksiyasi shu qadar
kuchli bo’ladiki, natijada tana harorati ko’tarlib, limfa tugunlari
kattalashadi, ba’zan bunday jarayonlar og’riqli bo’lib, xatto inson hayotiga
xavf tug’dirishi ham mumkin.
Umuman olganda OIV ni davolash bo’yicha
mutaxassislar CD4 hujayralari 200 dan yuqori ko’rsatkichni qayd etganda sil
kasalligini birinchi davolash kerak degan fikrni qo’llab-quvvatlashadi. Bu
immunitet rekonstruksiyasi sindromini oldini olish imkonini beradi.
Agar bemorning immun tizimi o’ta zaiflashgan
bo’lsa (CD4 50 dan kam), silni intensiv davolash kurslari tugashi bilan yoki
istisno holatlarda (hayotiy ko’rsatkichlarga qarab) sil muolajasi bilan bir
vaqtda Antiretrovirus terapiyani amalga oshirish kerak.
Silga qarshi terapiyadan antiretrovirus
terapiyasiga o’tish davrida bemor o’zining ahvoli xususida shifokor bilan
maslahatlashib olishi zarur.
Silga qarshi preparatlar va yuqori faol antiretrovirus terapiya
o’rtasidagi o’zaro aloqa
OIV va silga qarshi preparatlar birgalikda samarali va xavfisiz ta’sir
ko’rsatishi mumkin. Biroq ayrim antiretrovirus preparatlar va ko’pgina silga
qarshi preparatlar jamlanmalari komponenti hisoblanadigan rifampitsin o’rtasida
yashirin aloqa mavjud. Rifampitsin proteaz ingibitorlari guruhidagi barcha
preparatlar bilan o’zaro ta’sirlasha oladi. Shu boisdan sil koinfeksiyasi bilan
og’rigan va rifampitsin qabul qiladigan bemorlarning muolaja sxemasiga abakavir
yoki efavirensli yuqori faol antiretrovirus terapiyani qo’shish tavsiya
etiladi.
Ko’pgina shifokorlar silga qarshi terapiyaning asosiy kursi
intensiv bosqichi tugab sil jarayonlarining barqarorlashguniga qadar yuqori
faol antiretrovirus terapiya muolajasini kechiktirib turish yoki antiretrovirus
preparatlar qabul qilish davrida silning faollashishi kuzatilsa bunday preparatlar
qabul qilishni to’xtatishni tavsiya etadi. Bu bosqichda bemorni bir vaqtning
o’zida ftiziatr va infeksionist kuzatuvida bo’lishi, shifokorlarning o’zaro
yaqin hamkorlikda ish olib borishi muhim ahamiyatga ega. Bunday holatda “ikkita
xastalik – bitta bemor” tamoyiliga amal qilish joiz.
Sil va yuqori faol antiretrovirus terapiya - nojo’ya ta’sirlar
Har qanday dori vositalari kabi silga qarshi va
antiretrovirus preparatlar ham nojo’ya ta’sirlar ko’rsatishi mumkin. Odatda
bunday ta’sirlar mo’tadil, ammo ayrim holatlarda jiddiy xavf omiliga aylanadi.
Nojo’ya ta’sirlar ehtimoli terapiya boshlanganidan so’ng dastlabki haftalarda
yuqori bo’ladi. Biroq ular keyinroq ham o’zini ko’rsatishi mumkin.
Agar sizda terapiyangiz bo’yicha shubhalar yoki savollar paydo
bo’lsa, bu yaxshi. Masalan, sizni sog’ligingizdagi salbiy o’zgarishlar siz
qabul qilayotgan dori vositalari bilan bog’liq bo’lishi mumkinligi qiziqtirishi
mumkin. Buni sizni davolayotgan shifokorlar – OIV va sil kasalliklari bo’yicha
mutaxassislar bilan muhokama qilib olishingiz darkor. Shifokor tomonidan
tayinlangan terapiyani mustaqil ravishda to’xtatib qo’yish ham bemorning
hayotiga katta xavf tug’dirishi mumkin. Bunday o’zboshimchalik OIV ning
rivojlanib ketishi yoki sil mikobakteriyalarining tayinlangan preparatlarga
nisbatan chidamliligining oshishiga olib keladi. Oqibatda muolaja samarasi
pasayib boradi va yakunda butunlay foyda bermay qo’yadi. Bu esa bemor
hayotining sifati va davomiyligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Bordiyu yuqorida
keltirib o’tilgan sabablardan birortasiga ko’ra silga qarshi terapiya yoki
antiretrovirus terapiyasi, yo bo’lmasa har ikkala terapiyani o’zgartirish yohud
ularni to’xtatish imkonini ko’rib chiqayotgan bo’lsangiz, buni dastlab albatta
shifokor bilan maslahatlashing!
Комментариев нет:
Отправить комментарий