B gepatiti va OIV

         B gepatiti OIV infeksiyasi kechishini og’irlashtirishi yoki uzaytirishi mumkinligi hozirgacha aniq emas. Biroq OIV-infeksiyasi o’z navbatida OIV-musbat maqomi bilan yashovchi odamlarning kasalliklarga chalinishi va hayotdan ko’z yumishida katta ulushga ega B va C gepatitlari chaqiradigan jigarning zararlanish jarayonini  yanada chuqurlashtiradi. Ta’kidlash joizki, OIV-musbat odamlar orasida jigarning zararlanishi bilan bog’liq kasalliklarga chalinish va o’lim holatlari antiretrovirus terapiya paydo bo’lgandan so’ng ko’payganini boshqa sabablarga ko’ra o’lim ehtimoli samarali antiretrovirus terapiya ta’sirda kamaygani bilan qisman izohlash mumkin.

Yuqori faol antiretrovirus terapiya va B gepatiti.

Agar sizda B gepatiti bo’lsa yuqori faol antiretrovirus terapiya xavfsiz va samarador.

         OIV va B gepatiti koinfeksiyasi bor bemorlarga nisbatan yuqori faol antiretrovirus terapiya qo’llanilganda dastlab, gepatitning kuchayishi kuzatilishi mumkin. Buning sababi, yuqori faol antiretrovirus terapiya ta’sirida immun tizimining tiklanishi va oqibatda gepatitning faollashuvi, shuningdek, immun tizimining infeksiya, xususan, B gepatiti virusiga qarshi reaksiyasining kuchyishidir. Immun tizimi rekosnstruksiyasi sindromi deb ataluvchi bu reaksiya B gepatitining faol formasi bilan kasallanishga olib kelishi mumkin. Bu holat CD4 hujayralari ko’rsatkichi juda past odamlarda yuqori faol antiretrovirus terapiya qo’llanganda ko’p uchraydi.

         “Chaqnashlar” deb nomlanuvchi jarayonlarni to’xtatish uchun ko’pgina shifokorlar surunkali B gepatiti bor OIV-musbatlarga gepatitni davolashni yuqori faol antiretrovirus terapiya bilan birga boshlashni tavsiya etishadi. Ayniqsa yuqori faol antiretrovirus terapiya sxemasiga lamivudin kirsa va bemor bundan avval ushbu preparatni qabul qilmagan bo’lsa.

         Agar sizda B gepatiti bo’lsa va siz yuqori faol antiretrovirus terapiya olayotgan bo’lsangiz muolaja sxemangizga bir vaqtning o’zida ham B gepatiti virusiga ham OIVga qarshi antiretrovirus preparatlar (lamivudin (3TC) yoki empritsitabin (FTC), imkon darajasida tenofovir (TDF) bilan birgalikda) ni qo’shish tavsiya etiladi.

         Bordiyu siz yuqori faol antiretrovirus terapiya olmayotgan bo’lsangiz, u holda antiretrovirus preparatlardan gepatitni davolashda foydalanmagan ma’qul. Boisi sizning B gepatitiga qarshi terapiyangiz OIV ni davolashga kuchi yetmay qolishi va oqibatda OIV da antiretrovirus preparatlarga nisbatan chidamlilik rivojlanib ketishi mumkin. Bunday hollarda gepatitni davolashda alfa-iinterferon va/yoki adefovirdan foydalanish kerak.

         B gepatiti mavjud odamlar uchun ayrim antiretrovirus preparatlar (ritonavir to’liq muolaja dozasida, indinavir, nevirapin, didanozin) va opportunistik infeksiyalarni davolashda qo’llaniladigan preparatlar qabul qilish oqibatida jigar funksiyalarining buzilishi bilan bog’liq nojo’ya ta’sirlar yuzaga kelishi ehtimoli juda yuqori. Shuning uchun sizni davolayotgan infeksionist shifokoringiz sizga yuqori faol antiretrovirus terapiya sxemasini tanlayotganda sizda B gepatiti bor yoki yo’qligini e’tiborga olishi juda zarur.

C gepatiti

         C gepatiti virusi birinchi marta 1989 yilda aniqlangan bo’lib, ungacha gepatitning ushbu tipdagi virusi “A ham emas, B ham emas” nomi bilan ma’lum edi. Bu virus B gepatiti virusidan farq qilsada, ular chaqirgan jigar xastaliklari simptomlari orasida ko’p hollarda o’xshashliklar bor.

         C gepatiti virusi asosan, qon orqali yuqadi va shu boisdan asosan inyeksion narkotiklar iste’mol qiladigan odamlar mazkur virusni yuqtirib olishga moyil bo’ladi (shuningdek bunday odamlarga OIV ham oson yuqadi).

         O’tkazilgan so’nggi tadiqqotlarga ko’ra, C gepatiti virusini jinsiy yo’l bilan yuqtirib olish ehtimoli 0-3 % ni tashkil etadi. OIV va C gepatiti virusi koinfeksiyasi bor odamlardan C gepatiti virusining jinsiy aloqa orqali yuqish ehtimoli yuqori. Boisi bunday odamlarning biologik suyuqliklari va jinsiy a’zolari shiralarida koinfeksiyasi yo’q odamlarga qaraganda viruslar konsentratsiyasi yuqoriroq bo’ladi.

         O’rganishlar natijalariga qaraganda, C gepatitining onadan bolaga yuqish ehtimoli 10 % ga teng va shu bilan birga C gepatiti ko’krak suti bilan oziqlatirganda bolaga yuqmaydi.

         OIV singari C gepatiti yuqishining ham oldini olish mumkin. Bunda bir nechta oddiy tavsiyalar yordam beradi:

§  inyeksiya uchun hech qachon boshqalar ishlatgan ignalar yoki boshqa inyeksiya moslamalaridan foydalanmaslik;

§  anal, vaginal va oral jinsiy aloqa vaqtida doim himoya vositasidan foydalanish;

§     qon tegishi mumkin bo’lgan maishiy buyumlar (ustara moslamalari, tish shyotkalari, manikyur qaychilari va boshqa asboblar) dan umumiy ravishda zinhor foydalanmang.

OIV da bo’lgani kabi, tug’ish vaqtida bolani jarroxlik yo’li bilan olish ham C gepatiti bilan og’rigan onadan virusning bolaga yuqishi ehtimolini kamaytiradi.

Alomatlar

         C gepatiti virusini yuqtirgan odamlarning 5 % idan kamrog’ida o’tkir gepatit alomatlari paydo bo’ladi: sariqlik, diareya, ko’ngil aynish va boshq. Ko’pgina odamlar esa hech qanday alomatlarni umuman sezmasligi ham mumkin. C gepatitiga chalingan bemorlarning taxminan yarmi uzoq muddatli istiqbolda xastalikka xos simptomlar – kuchli charchoq, vazn yo’qotish, alkogol va yog’li ovqatlarga xohishning yo’qolishi, depressiya, bo’g’imlardagi og’riqlar, o’ng qovurg’a ostidagi og’riqlarga duch kelishi ehtimoldan yiroq emas. Biroq bu alomatlar doimiy bo’lmasligi ham  mumkin.

Xastalikning kechishi

         C gepatitiga chalingan odamlarning ayrimlari xastalikdan tabiiy yo’l bilan forig’ bo’ladi. Bemorlarning taxminan 85 % ida esa surunkali C gepatiti rivojlanadi. Xastalikning rivojlanish modeli o’ziga xos. Ko’pincha kasallik rivojlanayotganiga qaramay alomatlar klinik nuqtai nazardan sezilmaydi. Boshqalarda esa xastalik (bemorlarning 3 dan 1 qismida) 15-25 yildan so’ng jigarning jiddiy patologiyasiga olib kelishi mumkin.

         Kasallikning qanday o’tishi C gepatiti virusining genotipi va organizmingizning unga nisbatan reaksiyasiga bog’liq. OIV yuqtirmagan, faqat C gepatiti bilan og’rigan odamlarda C gepatiti virusi infeksiyasining jigar sirroziga aylanish davri 30 yildan 40 yilgacha davom etishi mumkin. OIV bilan koinfeksiyasi bor bemorlarda esa surunkali C gepatiti tezroq (3-4 barobar) jigar sirroziga olib keladi.

         C gepatiti qator omillarga bog’liq ravishda rivojlanadi. Masalan, jins (erkaklarda gepatit jadalroq kechadi), semirish, alkogol iste’mol qilish, yosh va OIV-infeksiyasining bor yoki yo’qligi. Boshqa tomondan bunday bemorlarda OIV-infeksiyasi OITS ning III-IV klinik bosqichlarigacha tezroq rivojlanishi ehtimoli yuqori. Bunga shuningdek, antiretrovirus va opportunistik xastaliklarni davolashda qo’llaniladigan preparatlarga chidamlilikning pasayishi ham sabab bo’ladi. 

Tashxis va monitoring

         C gepatiti virusiga antijismlar bor yoki yo’qligini ko’rsatuvchi qon tahlili sizning bu virusni yuqtirgan-yuqtirmaganingizni, shuningdek, o’tkir va surunkali infeksiyaning farqini aniqlash imkonini beradi. Qonda C gepatiti virusining borligi bemor organizmida C gepatitining rivojlanayotganidan dalolat beradi. Virusning qancha miqdorda ekanligi (C gepatiti virusining virus bosimi) esa infeksiyaning faolligini baholashga imkon yaratadi. Jigarning funksional tahlillari C gepatiti virusi ta’sirida a’zoning qay darajada zararlanganligini aks ettiradi.  Ammo buni faqat jigar biopsiyasi orqaligina aniq baholash mumkin.

         OIV-infeksiyasi C gepatiti tashxisini qiyinlashtirishi mumkin, modomiki, OIV-musbat odamlarda antijimslarga o’tkazilgan tekshiruvlar bu kasallikni aniqlamasligi ham mumkin.

         C gepatiti virusining virus bosmini aniqlash bo’yicha testlar OIV ning virus bosimi uchun testiniki bilan bir xil (C gepatiti virusi zarralarining soni qon hajmi birligida). C gepatiti virusining virus bosimi qancha past bo’lsa, virusli C gepatiti shuncha yengil kechadi va uni davolash imkoniyatlari ortadi.

         C gepatiti virusi genomiga test o’tkazish juda muhimdir. C gepatiti virusining 11 ta turli “genotiplari” mavjud. Garchi turli genotiplarga ega viruslar ko’rinishi va jigarga ta’sir etishiga ko’ra o’xshash bo’lsada, ularning genetik tuzilmalari bir biridan biroz farq qiladi. Engi birinchi navbatda bu, muolaja muvaffaqiyatida o’z aksini topadi: 1a va 1b genotiplari – eng murakkab va muolaja uchun noqulaydir. 2 va 3 genotiplari esa C gepatitida antiretrovirus terapiyasiga osongina yengiladi. C gepatiti virusi genotipini yaxshi bilish davolovchi shifokoringizga muolaja zarurati tug’ilganda uni qanday boshlash ma’qulligini (usulni tanlash va muolaja muddati) baholash imkonini beradi.

Muolaja

         Hozirgi kunda C gepatiti terapiyasini boshlashga qator klinik omillar, jumladan, birinchi navbatda, jigarning zararlanish alomatlar bor yoki yo’qligi, genotip va dorivor vositalarning yetarli yoki yo’qligi (afsuski, bu omilni C gepatitini davolashda qo’llaniladigan preparatlar bahosining yuqoriligi tufayli bunday dorivor vositalar taqchilligi sezilayotgan mamlakatlarda hisobga olishga to’g’ri kelmoqda) asos vazifasini o’tamoqda. Shuningdek, inyeksion narkotiklar iste’molchilarini davolashga qarshi noto’g’ri tushunchalar ham yo’q emas.

         Hozirda jahonda surunkali C gepatitini davolashdagi “oltin standart” sifatida ribavirin va pegiliratsiya qilingan alfa-2a yoki alfa-2b interferoni aralashmasi qabul qilingan.  Bu aralashma 24 haftadan 48 yoki 72 haftagacha tayinlanadi (C gepatiti virusi genotipi, OIV bilan koinfeksiya bor yoki yo’qligi, jigardagi jarayon faolligi va boshqalarga qarab). C gepatitida virusga qarshi terapiyadan ko’zlanadigan asosiy maqsad organizmni C gepatiti virusidan “tozalashdir”. Koinfeksiya holatida surunkali C gepatitini davolash muddati qoidaga ko’ra, 48 haftani tashkil etadi. OIV-infeksiyasi bilan og’rimagan, faqat C gepatiti virusinigina yuqtirgan odamlarda muolaja to’liq amalga oshirilgach 50 % hollarda terapiyadan ijobiy natija kutish mumkin. Surunkali C gepatiti va OIV koinfeksiyasi bor bemorlarda esa terapiya samarasi past va yaxshi natija C gepatiti virusi genotipiga bog’liq bo’lib qoladi. Virus genotipi 1 bo’lgan odamlarda muolaja 29 % holatlarda samara beradi. C gepatiti virusining 2 va 3-genotiplari va OIV koinfeksiyasida esa aralashmali virusga qarshi terapiya 60 % hollarda ijobiy natija beradi.

         Agar organizmni C gepatiti virusidan tozalashning imkoni bo’lmasa, u holda terapiya jigar faoliyatini yaxshilash, C gepatiti chaqirgan jigar yallig’lanishini kamaytirish va a’zoning bundan keyingi zararlanishini profilaktika qilishga qaratilishi lozim.

Nojo’ya ta’sirlar

         C gepatitida virusga qarshi terapiyaning yuzaga kelishi mumkin bo’lgan nojo’ya ta’sirlari og’ir bo’lishi mumkin. Ammo muolaja davomida ular sekin-asta kamayadi. No’joya ta’sirlar bezgak, bo’g’imlardagi og’riqlar, depressiyalar, oqqon tanachalari (leykotsitlar) miqdorining kamayishi, trombotsitlar, eritrotsitlar, vaznning yo’qotilishi va jizzakilik kabi ko’rinishlarda namoyon bo’lishi mumkin.

         Ribavirinni zidovudin (AZT) bilan birga  qabul qilish tavsiya etilmaydi. Bu anemiya xavfini oshiradi. Shuningdek, homiladorlikda va homiladorlik rejalashtirilayotgan vaqtda bu ikki preparatni birga qabul qilimagan ma’qul. Ribavirinni OIV-infeksiyasini davolashda qo’llaniladigan qator preparatlar, jumladan, didanozin (ddl), stavudin (d4T) yoki tenofovir (TDF) bilan aralashtirmaslik kerak. Bu jiddiy nojo’ya ta’sirlarga olib kelishi mumkin. Interferon preparatlarini, boshqa tomondan, ifaverens (EFV) bilan aralashtirish tavsiya etilmaydi. Sababi bu aralashma dipressiyalarning kuchayishiga sabab bo’lishi ehtimoli yuqori.

         Siz OIV va C gepatitini bir vaqtda davolashning barcha o’ziga xosliklari va oqibatlarini davolovchi shifokoringiz bilan maslahatlashib olishingiz lozim.

Yuqori faol antiretrovirus terapiya va C gepatiti

         OIV va C gepatiti bor odamlarga yuqori faol antiretrovirus terapiyani qo’llash xavfsiz va samaralidir. Biroq OIV koinfeksiyasi bor bemorlarga nisbatan qator strategik yondashuvlar va davolash prinsiplari mavjud.

§  C gepatitiga qarshi terapiyani amalga oshirishning eng maqbul strategiyasi bu, uni antiretrovirus terapiya boshlanmasdan avval qo’llashdir. Ammo C gepatitining borligi yuqori faol antiretrovirus terpiyani boshlashga to’siq bo’lolmaydi;

§  OIV-infeksiyasining klinik bosqichlarida (CD4 hujayralarining 200 kl.mkl.dan pasayganda) birinchi navbatda OIV-infeksiyasiga qarshi antiretrovirus terapiyani amalga oshirish tavsiya etiladi. Bunday holarda C gepatiti virusiga qarshi terapiyani immunitet ko’rsatkichlari yaxshilanguniga qadar (1 mkl. qonda 200-50 dan oshiq CD4 hujayralari) qoldirib turish kerak;

§  C gepatiti muolajasini 1 yildan kam bo’lmagan muddatda amalga oshirish lozim (har qanday tipda bo’lsa ham);

§  Ribavirin dozasi C gepatiti virusi genotipi, jarayonning faolligi va bemor vazniga qarab bir kecha-kunduzda 800 dan 1200 mg.gacha bo’lishi mumkin;

§  C gepatiti bor ayrim OIV-musbat odamlarda yuqori faol antiretrovirus terapiyada CD4 hujayralari darasining ko’tarilish jarayoni C gepatiti yo’q odamlardagiga qaraganda ancha sekin kechadi;

§  Yuqori faol antiretrovirus terapiya boshlanganidan so’ng jigaringiz holatini aniqlash uchun izchil tekshiruvlar o’tkazish qat’iy tavsiya etiladi.

C gepatiti virusini takroran yuqtirish va shundan so’ng yangi kasallikning boshlanishi ehtimoli yo’q emas. Ayrim hollarda C gepatiti kechayotgan bir vaqtda kasallik virusli gepatitning boshqa formalari bilan ham qo’shilib ketadi. Bu bemor ahvolining og’rilashishi va oxir oqibatda o’lim bilan yakunlanishi mumkin. Ko’pincha B va C gepatitlarining o’zaro qo’shilib ketishi kuzatiladi. C gepatitining virusli gepatitning boshqa formalari bilan qo’shilishi surunkali formaga aylanib ketishi mumkin bo’lgan kasallikni qo’zg’atadi. So’nggi yillarda bunday miks-infeksiya ko’p uchramoqda.

A gepatiti

         A gepatiti odatda 10-14 kun davom etadigan qisqa muddatli yoki o’tkir xastalikni chaqiradi. Gepatitning bu tipida uzoq muddatli yoki surunkali bosqich mavjud emas. Odatda kasallik qanaqadir maxsus muolajalarsiz 2-4 haftada o’tib ketadi. Xastalik o’tib ketgach organizmda A gepatitining qoldiq jarayonlari qolmaydi, unga qarshi umrbod immunitet shakllanadi. Bu esa insonni umrining oxirigacha A gepatitiga takroriy chalinishidan himoyalaydi. Ta’kidlab o’tilganidek A gepatiti fekal-oral yo’l bilan – ovqat yoki suv, A gepatiti virusi bilan zararlangan inson ekskrementlari, shuningdek, notoza qo’llar orqali yuqadi.

         A gepatiti yuqqan OIV-musbat odamlarda esa kasallik anchagacha cho’ziladi va muayyan vaqtga antiretrovirus preparatlar hamda boshqa dorivor vositalar qabul qilishni to’xtatib turishni taqozo qiladi. Sababi ko’pgina preparatlar jigarda “qayta ishlanadi” va ushbu a’zoning yallig’lanishi jigar funksiyalarining buzilishi, shuningdek/yoki, muolaja nojo’ya ta’sirlarining kuchayishiga olib keladi.

         Biroq qisqa muddatga bo’lsada preparatlar qabul qilishni to’xtatish faqat shifokoringiz tomonidangina belgilanishi kerak.

Bilasizmi, virusli gepatitdan shifoxonadan chiqqaningizdan so’ng oradan kamida 6 oy o’tgachgina to’liq sog’ayib ketasiz. Shuning uchun kechroq kuzatilishi mumkin bo’lgan asoratlar va kasallikning surunkali formaga o’tib ketishi ehtimolidan ogoh bo’lib turish maqsadida yuqumlik kasalliklar kobinetida amalga oshiriladigan dispenser ko’rigini qoldirmaslik va kamida 6 oygacha (shifokor tayinlaydigan muddat) o’zni ehtiyot qilish tartibiga amal qilish zarur. Bu tartibning asosiy talablari quyidagilar:

a)        umumiy dastur bo’yicha badantarbiya bilan shug’ullanish, sport to’garaklariga qatnashish, musobaqalar va sayohatlarda qatnashish man etiladi (yaxshisi, davolovchi badantarbiya bilan shug’ullangan ma’qul);

b)       haddan ziyod sovuq qotish va isib ketishdan saqlangan ma’qul, Quyosh nurlarida toblanish ta’qiqlanadi, janubiy hududlardagi dam olish maskanlariga borish tavsiya etilmaydi;

c)        6 oy muddatga profilaktik emlashlar man etiladi;

d)       ovqatlar kaloriyali, shuningdek, oqsillar, yog’lar, uglevodlar va vitaminlarga boy bo’lishi kerak. Ovqatlarni issiq holda bir kunda 4-6 marta, kam-kamdan iste’mol qilish tavsiya etiladi.

Quyidagilar ruxsat etiladi:

1.     Qatiq maxsulotlari, tvorog.

2.     Qaynatilgan va bug’da pishirilgan yog’siz go’sht (mol, tovuq, quyon go’shtlari).

3.     Qaynatilgan yog’siz baliq.

4.     Kartoshka, sabzi, lavlagi, qaynatilgan yoki yangi va nordon bo’lmagan tuzlangan karam, yangi uzilgan bodiringlar, pomidorlar, yashil no’xot (kam miqdorda) kabi  sabzavotlardan tayyorlangan qayla va ovqatlar.

5.     Nordon bo’lmagan ho’l meva, yer meva, murabbo, asal.

6.     Yormali, sabzavotli, sutli sho’rvalar.

7.     Turli bo’tqalar va makaron mahsulotlari.

8.     Kompotlar, kisellar, meva sharbatlari.

9.     Bir kun avval yopilgan bug’doy noni.

10.                         Faqat un, suv va tuz qo’shib (shakar, sut, yog’, tuxum va boshqa qo’shimchalar qo’shilmagan) qorilgan xamirdan tayyorlangan shirinliklar.

Cheklanishlar

1.     Mol, tovuq, baliq go’shtidan tayyorlangan yog’siz sho’rvalarni bir haftada 1-2 martadan ko’p iste’mol qilmaslik kerak.

2.     Bir kunda ko’pi bilan 30-40 gr. qaymoq. Qolgan yog’lar o’simlik moylari ko’rinishida kiradi (kungaboqar, makkajo’xori, zaytun).

3.     Bir haftada ko’pi bilan 1-2 dona tuxum.

4.    
Kam miqdorda pishloq (o’tkir bo’lmagan navdagisi).

5.     Bir haftada ko’pi bilan 2-3 marta mol sosiskasi, doktorskiy va parxez sosiskalari.

TA’QIQLANADI

1.       Qovurilgan va dudlangan barcha makaron mahsulotlari, konservalar, tuzlamalar.

2.       Cho’chqa, qo’y, g’oz va o’rdak go’shtlari.

3.       O’tkir ziravorlar – gorchitsa, yerqalampir (xren), qalampir, sirka (uksus).

4.       Turp, piyoz, sarmsoqpiyoz, qo’ziqorinlar, yong’oqlar, shavil.

5.       Konditer mahsulotlari: tortlar, pirojniylar, shokolad.

6.       Kakao, tabiiy qahva, muzqaymoq.

7.       Loviya, dukkaklilar.

8.       Alkogol.