OIV va OITS haqida eng ko'p beriluvchi savollar.

OIV, OIV-infeksiya, OITS bu nima?  Qanday  farq qiladi?   

OIV nima?

     

Odam

Immuntanqisligi

Virusi

Odam – bu virus faqat odamdan odamga yuqishini bildiradi.

Immuntanqisligi – bu shuni bildiradiki virus immunitet tizimini buzadi va kasaliklarga qarshi kurashish kuchini “yetishmovchiligi” ni keltirib chiqaradi.

Virus – bu kichik zarralar  bo’lib, organizmni zararlaydi va kasallikni qo’zg’atadi.

OIV  –  odam immuntanqisligi virusi, inson ko’zi bilan ko’rib bo’lmaydi. Elektron mikroskopda ko’rilganda u yuqoridagi ko’rinishda bo’ladi (yuqoridagi rasmga qaralsin). OIV odam virusi hisoblanib, hasharotlarni organizmiga emas, balki faqat odam organizmiga zarar yetkazadi. U odamning har bir hujayrasida yashaydi. Organizmida OIV  aniqlangan shaxslarni OIV-ijobiy,  OIV-musbat yoki OIV bilan yashovchi odamlar deb atashadi.  Yana siz “OBYSh” (ЛЖВ) terminini eshitishingiz yoki ko’rishingiz mumkin. Buni yoyiq shakli “OIV bilan yashovchi shaxslar” (люди, живущие с ВИЧ)

Virus nima?

Viruslar – bu protein va genetik materiallarning mayda zarralari. Ularni faqat elektron mikroskop orqali ko’rish mumkin. Viruslar ko’payishi uchun boshqa biologik organizmni zararlashi kerak. Virus o’zi hujayradan tashqarida yashay olmaydi, shuning uchun ular “parazit hayot” kechirishadi ya’ni tirik organizming hujayra manbaasi kerak. Viruslar juda jiddiy infeksion kasalliklar chaqiradi: OIV-infeksiyasi, gripp, tropic istma , poliomielit va gepatit.

Odam viruslari turli xil yo’llar bilan yuqadi. Masalan,  gripp virusi havo orqali yuqadi, yo’talganimizda yoki aksirganimizda. Boshqa turdagi viruslar esa oziq-ovqat orqali yuqadi va oshqozon-ichaklar kasalliklarini keltirib chiqaradi. Gepatit va poliomielit viruslari suv orqali yuqishi mumkin. Gerpes virusi tanadagi ochiq yaralar bilan kontakta yuqadi.

Biroq, OIV faqat organizmning ma’lum bir suyuqligi orqali yuqadi, ya’ni qon, sperma, qin ajratmasi va ko’krak suti.  U havo, suv yoki oziq-ovqatda yasholmaydi va odam organizmidan boshqa ya’ni chivin, kalamush, it kabi organizmlarga yuqmaydi.  OIV oddiy genetik strukturaga ega bo’lgan, “retrovirus” nomli virus turi hisoblanadi.

Bugun olimlar oldida ushbu virusdan davolanish usullari va yo’llarini topishdek katta masala turibdi. Keyinchalik, nega 25 yil davomida ya’ni virus kashf etilgan  beri bu virusga qarshi vaksina topilgani yo’q degan savolga to’xtalib o’tamiz. 

OITS nima?

OIV sekin asta immunitet tizimini ishdan chiqaradi va OIV bilan yashovchi shaxs organizmida OIV-infeksiya degan hastalik rivojlanishni boshlaydi. Bir necha shunday spetsifik xastaliklarning borligi OIV – infeksiya “Simptomatik”(belgilari bo’ladi) o’lganini bildiradi. Bu belgilar odamda paydo bo’ladi va uning immun tizimi izdan chiqadi. Bu holat OITS sifatida ma’lum. Shunday qilib, OIV -  bu OIV-infeksiyasi keltirib chiqaruvchi virus bo’lib, OIV-infeksiyasi esa kasallikning  OITS deb ataluvchi bosqichiga olib keladi. OITS OIV-infeksiyasining eng o’gir bosqichi bo’lib, unda odamning immun tizimi qattiq izdan chiqadi yoki “yetishmovchiligi” kelib chiqadi. Bu bosqichda qon tarkibidagi CD4 hujayralar miqdori kamayib ketadi.

Orttirilgan

Immunitet

Tanqisligi

Sindiromi

Orttirilgan – bu shuni bildiradiki, bu irsiy kasallik emas, balki tashqi muhitning ta’siri.

Immunitet – Tanqisligi – immunitet tizimining kasaliklarga qarshi kurashish kuchini yo’qotishi.

Sindirom – bir vaqtni o’zida ma’lum bir kasallikni bildiruvchi sabab va belgilar guruhini bildiradi.

Hozirga kelib JSST boshqaruvidagi va boshqa mintaqaviy hujjatlarda OIV/OITS atamasida “OITS” atamasi ishlatilgani yo’q, uning o’rniga “OIV-infeksiyasining og’ir bosqichi” atamasi ishlatilmoqda. Shuni anglash lozimki, OIV va OITS bir xil tushuncha emas.

Inson immun tizimi – bu nima, u nimaga kerak va u qanday ishlaydi?   

Immun tizim – bu organizmizning kasalliklar bilan kurashish usulidir. Bu tizim juda murakkab va ko’p miqdordagi tarkibiy qismlardan iborat. Ammo, immun tizim to’g’risidagi ba’zi asosiy dalillarni tushunib olish bizlarga kasalikning oldini olish va kasallik yuqqanda uning rivojlanishini sekinlashtirish mumkinligini bilib olishga yordam beradi. 

Bizning qon hujayralari qanday ikki xil rangga bo’yalgan?

Javob: Qizil va oq

Qizil qon hujayralarining asosiy vazifasi?

Javob: Eritrosit deb ataluvchi qizil qon hujayralari, bizning tizim orqali kislorodni tarqatadi va CO₂ ni olib ketadi.

 Oq qon hujayralarining asosiy vazifalari?

Javob: Leykosit deb ataluvchi oq qon hujayralari bizning immun hujayralarimiz hisoblanadi. Bizning immun tizimimiz kasalliklardan himoya qiluvchi oq qon hujarlarimizdan tashkil topgan. Immune tizimdagi ba’zi asosiy hujayralar quyidagi:

   Makrofag: makro – katta, fag – oziqlanuvchi, ya’ni katta oziqlanuvchi. Bu hujayra mikrob yoki bosqinchilarni (antigen deb ataluvchi) yeydi va sizning immun tizimi kapitaniga bosqinchi paydo bo’lganligi va immun tizimi armiyasini safarbar qilish kerakligi to’g’risida xabar jo’natadi.

   T4-yordamchi hujayralar (CD4): immun tizimingiz kapitani. U makrofagdan bosqinchi (antigen) borligi to’g’risidagi xabarni oladi va ikkita boshqa hujayralarga (hujayra va T8 qotil hujayra) bosqinchini topish va uni bartaraf qilish to’g’risida buyruq beradi. T4 yordamchi hujayra – bu  OIVga qilib, uni bartaraf qiluvchi hujayraning o’zidir. T hujayralar “thymus” deb ataluvchi bez tomonidan ishlab chiqarilgani uchun “T” deb ataladi.

   V hujayra: Fabrikaga o’xshaydi. U bosqinchining (antigen) shaklini aniqlaydi va antigenlarga to’g’ri keladigan “antitanachalar”ni (kalitlarga o’xshash) yaratadi. Bu antitanachalar kelgusida shu turdagi antigenlarni zudlik bilan tanishi va keyinchalik siz kasal bo’lmasligingiz uchun ularni to’xtadi.

   T-qotil hujayra (CD8) yoki sitotoksin yoki qotil hujayra. U ham CD4 hujayra tomonidan bosqinchiga hujum qilish va uni o’ldirish uchun yordamga chaqiriladi.

Antigen – bu nima?

Javob: Antigen – bu bizning organizmizga gendan kirgan bosqinchi yoki mikrob. Bu virus, bakteriya, achitqilar, bir hujayrali oddiy organizm va boshqalar bo’lishi mumkin. Ularning umumiy nomi – antigen, lekin u OIV ga tegishli emas.

Antitanacha – bu nima?

Javob: antitanacha – bu tajovuz qilgan antigenga javobdir. Antitanachalar V-hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi. Ular antigen qulfiga to’g’ri keladigan shaklni tanlaydi kalit sifatida ishlaydi. Agar antigenlar yana organizmga tushudigan bo’lsa, ularni darhol taniydi va antitanachalar bila hujum qiladi.

Inson organizmida OIV qanday rivojlanadi?  

OIV insonni zararlar ekan, uning immun tizimiga hujum qiladi. Agar organizm kasallik bilan kurashar ekan, bu “immun jaovb” deb aytiladi, u insonning immun tizimi bilan boshqariladi. Bu qon hujayralarini o’z ichiga oluvchi juda murakkab tizimdir.

Qaysi oq qon hujayralari OIV hujayralariga duchor bo’ladi?

OIV faqat bir turdagi CD4 deb ataluvchi oq qon tanachlarini mo’ljalga oladi (buni quyidagi rasmda ko’rishingiz mumkin). Bu T-yordamchi hujayralar organizmning kasalliklardan himoya qilishda asosiy rolni o’ynaydi. Ularning asosiy roli “qotil hujayralar” armiyasini yo’na;tirishga qaratilgan. CD4 hujayralar bu “qotil hujayralar” ga nimaga qilish kerakligi to’g’risida yo’riqnoma berishadi. CD4 hujayralarsiz “qotil hujayralar” kurasha olmaydilar va organimzning immun javobning samarasi borgan sari kamayib boradi.

OIV qanday ko’payadi?

OIV CD4 hujayralarga hujum qilish bilan birga bir qatorda, ulardan o’ziga o’xshash yaratish “fabrika”si sifatida ham ishlatishi mumkin. Shu yo’l bilan OIV organizmda milliardlab yangi o’ziga o’xshash nuxsalarni yaratar, va yanada ko’proq CD4 hujayralarga hujum qiladi. Bu javoban organizm kurashadi va ko’proq CD4 hujayralarni, “qotil hujayralar”ni va antitanachlarni ko’proq ishlab chiqaradi.

OIV immun tizimini ishdan chiqaradi.

OIV infeksiyasini maxsus davolashni boshlamasa, ko’p yillar mobaynida OIV asta sekin CD4 hujayralarini shuncha ko’p miqdorda parchalab tashlaydiki, organimzning ularni qayta tiklash imkoniyati bo’lmaydi. Bu bosqichda CD4 hujayralarni qondagi miqdori 200 hujayra/mm3 bo’ladi. Bu tahlil “CD4ni sanash” deb ataladi va immun javobning  muhim o’lchovi hisoblanadi. OIV bilan kasallanmagan katta insondagi CD4 normal miqdori odatda 800-1200 hujayra/mm3  tashkil qiladi. Shuning uchun CD4 miqdori 200 hujayralar/mm3 gacha tushib ketganda, immun tizim xaqiqatda izdan chiqishni boshlaydi. Shundan so’ng inson kasallik keltirib chiquvchi boshqa infeksiyalar bilan kurashish qobilyatini buzadi va OITS kasalligi rivojlanadi.

Insonning tashqi ko’rinishidan OIV bor yoki yo’qligini aniqlash mumkinmi? OIV bilan yashovchi odamlarda uzoq muddat hech qanday belgilari bo’lmaydi. Unga qarab OIV bor, yo’qligini bilmaysiz. OIV bilan zararlangan odamlar sog’lom ko’rinishlari va o’zlarini sog’ hisoblashlari mumkin. Ular o’qishni, ishlashni va har kunnigi faoliaytlarini davom ettirishlari mumkin. Ularda uzoq vaqt hech qanday belgilar kuzatilmaydi. Bu davr “asimptomatik” davr,  ya’ni hech qanday belgilarsiz davr deb aytiladi. Shu bilan bir qatorda o’zi bilmagan holda boshqa odamlarga yuqtirishi mumkin. Shu sababli testdan o’tish va OIV ni yuqishini oldini olish usullaridan foydalanish muhimdir.

“OIV infeksiyaning rivojlanuvchi bosqichi” qanday nomoyon bo’ladi?

OITS – bu sindirom, shuning uchun har xil odamlarda turli belgilar to’plami sifatida ko’rinishi mumkin. Bir xil belgilari bo’lgan boshqa kasalliklardan farqli o’laroq, OIV infeksiyaning rivojlangan bosqichida (OITS bosqichi) insonlar eng xar xil muammolar bilan duch keladi. Bu odatdagi hayotda kelgan infeksiyalarga bog’liq.

Bu infeksiyalar “opportunistik infeksiya”  deb ataladi (OI). Opportunistik infeksiyalarga quyidagilar kiradi: 

 Respirator  infeksiyalar, masalan: sil, pnevmoniya

 Oshqozon – ichak infeksiyalari, masalan:  ichketar (diareya) va uning oqibati sifatida vazn yo’qotish

 Teri infeksiyalari, masalan:  gerpes

 Og’iz bo’shlig’I infeksiyalari, masalan: aftoz stomatit.

OITSni belgilovchi boshqa kasalliklar

OIV infeksiyaning rivojlangan bosqichi (OITS bosqichi)da inson turli saraton kasalliklariga chalinishi mumkin. Bu kasalliklarning bi qator jihat va belgilari shuni bildiradiki, OITSni tashxislash oson emas. Shu sababli faqat shifokor OITS bosqichini odamda borligini tasdiqlshi mumkin. Eng so’nggi bosqichda OIV immun tizimidan tashqari boshqa hujayralarga hujum qilishi mumkin. Bu holatda insonlarda aqlizaiflik rivojlanishi va to’g’ri yurish muvozanat saqlashda muammolar yuzaga kelishi mumkin. Bu bosqichda inson juda ham zaiflashadi va oxir oqibat o’lim yuzaga keladi.

OIV infeksiyasi qaysi bosqichda OITSga o’tadi?

Umuman OIv inson organizmida asta-sekin rivojlanadi va belgilari uzoq muddatdan keyin namoyon bo’ladi. Ba’zi odamlarda u tez rivojlanadi, lekin ko’pchilik katta odamlarda OITS bosqichi taxminan 10 yil davomida rivojlanadi. OIV bilan yashovchi insonlarda bir qator omillarning, xususan, ovqatlanish sifati, sog’lig’ining umumiy holati, jismoniy va ruhiy zo’riqish narkotiklarni iste’mol qilish OITS bosqichining rivojlanish muddatlariga ta’sir qiladi. OIV infeksiyasining rivojlanishiga antiretrovirus dori vositalari bilan davolanish ham ta’sir qilishi mumkin. OITS bosqichida bo’lgan shaxslar, davolanmasa 1,5-2 yil ichida vafot etadi. Ammo, shifokorlar nazoratida bo’lgan va kerakli antiretrovirus dori vositalari bilan davolanayotgan OIV-infeksiya bilan yashovchi shaxslar uzoq yillar davomida to’liq hayot  kechirishlari mumkin.